محسن تیزهوش
Related Articles
با وجود آغاز فصل پاییز، بارشها در استان لرستان هنوز شروع نشده و تأخیر در بارشهای پاییزی ادامه دارد. پاییز امسال تقریباً ۱۰ تا ۱۵ روز دیرتر از میانگین بلندمدت ۳۰ ساله آغاز شده و پیشبینیها نشان میدهد بارشها ۱۰ تا ۳۰ درصد کمتر از حد معمول خواهد بود. از آغاز سال آبی جدید (مهر ۱۴۰۴) تا سوم آبانماه، تنها ۲.۳ میلیمتر بارش در سراسر کشور ثبت شده است؛ آماری که نشان میدهد سال آبی جاری یکی از خشکترین دورههای ۵۰ سال اخیر محسوب میشود. بر اساس دادههای بلندمدت ۵۷ ساله نیز، بارشها در این مدت نسبت به میانگین معمول با کاهش چشمگیر ۸۲ درصدی همراه بودهاند.این روند هشداردهنده نه تنها یک پدیده جوی ساده نیست، بلکه تهدیدی جدی برای امنیت غذایی، معیشت و ثبات اقتصادی جوامع محلی است. کشاورزان و دامداران که وابستگی مستقیم به منابع آب و بارش پاییزه دارند، با کاهش و تأخیر بارشها مواجه شدهاند؛ وضعیتی که میتواند مشکلات معیشتی و اجتماعی جدی ایجاد کند.
کمبود آب، خشکی خاک و کاهش پوشش گیاهی فشار بر کشاورزی و دامداری سنتی را افزایش داده و مهاجرت از روستاها به شهرها را تسریع میکند. این شرایط توانایی جامعه محلی در مدیریت شرایط اضطراری، برنامهریزی کشاورزی و نگهداری منابع طبیعی را کاهش داده و خطر تنشهای اجتماعی ناشی از کمبود آب و کاهش تولیدات کشاورزی را به شدت افزایش میدهد.
لرستان با میانگین بارش سالانه ۴۸۰ تا ۵۰۰ میلیمتر، یکی از مناطق پرآب زاگرس و تأمینکننده حیاتی منابع آب و محیط زیست طبیعی است. با این حال، تحلیل دادههای بلندمدت (۱۹۹۰ تا ۲۰۲۳) نشان میدهد روند بارشها ناپایدار و کاهشی شده؛ بهطوری که تأخیر بارش پاییزه تهدیدی واقعی برای امنیت منابع آب و بهرهوری کشاورزی و معیشت مردم محلی محسوب میشود. بارشهای پاییزی لرستان عمدتاً تحت تأثیر جریانات مدیترانهای شکل میگیرند. امسال، تقویت فشار هوای گرم موجب عقبنشینی جریانهای غربی و ورود دیرهنگام بارشها شد؛ وضعیتی که باعث افزایش پایداری هوا، خشکی خاک و تأخیر بارشها شده است.
در نیمقرن گذشته، دمای میانگین کشور حدود ۱.۲ درجه سانتیگراد افزایش یافته که این امر باعث تشدید تبخیر از سطح خاک و گیاهان و در نتیجه کاهش رطوبت سطحی خاک شده است. بر اساس دادههای مهرماه ۱۴۰۳، میزان رطوبت خاک در کشور حدود ۳۰ درصد کمتر از میانگین دهساله گزارش شده است. خشکی خاک و افزایش تبخیر از مهمترین عوامل کاهش و تأخیر در بارشها محسوب میشوند و میتوانند نشانهای از تشدید بحران کمآبی در منطقه باشند.
افزون بر این، فعالیت پدیدهی گرم اقیانوسی «النینو» با تغییر مسیر بادهای غربی و انتقال بارشها به عرضهای شمالیتر، به کاهش و تأخیر بارندگی در استان لرستان دامن زده است. این شرایط بیانگر آن است که تغییرات جوی جهانی میتوانند پیامدهای قابلتوجه و گاه خطرناکی در مقیاس منطقهای بهدنبال داشته باشند.
کاهش پوشش جنگلی نیز یکی از عوامل انسانی مهم در تشدید شرایط خشک و خارج از نرمال بهشمار میرود. طی دو دههی گذشته، سطح جنگلهای زاگرس در استان لرستان حدود ۱۵ درصد کاهش یافته است. قطع درختان و تغییر کاربری اراضی سبب کاهش رطوبت محلی، افزایش تبخیر خاک و کاهش توان منطقه در جذب و نگهداری بارشها شده است. علاوه بر این، بهرهبرداری بیرویه از منابع آب و مدیریت ناکافی در بخش کشاورزی، شدت خشکی و تأخیر در بارشها را افزایش داده و پیامدهای منفی آن بر منابع آب و تولیدات کشاورزی را تشدید کرده است. پیشبینیها نشان میدهد مجموع بارشهای پاییزهی لرستان بین ۱۰ تا ۳۰ درصد کمتر از میانگین بلندمدت خواهد بود. این شرایط میتواند به کاهش تغذیهی سفرههای آب زیرزمینی، افزایش خطر خشکسالی، افت بهرهوری کشاورزی و تهدید محصولات باغی منجر شود؛ مسئلهای که زندگی و معیشت مردم منطقه را بهشدت تحت تأثیر قرار میدهد.
برای مقابله با این وضعیت، اقدامات هدفمند و فوری ضروری است. از جمله این اقدامات میتوان به اصلاح روشهای آبیاری و بهبود بهرهوری منابع آب، حفاظت از درختان بلوط و پیشگیری از آتشسوزی، افزایش رطوبت خاک و تثبیت پوشش گیاهی با استفاده از روشهای خاکورزی محافظ، و اجرای برنامههای کشاورزی با انتخاب گونههای مقاوم به خشکی و زمانبندی مناسب کاشت اشاره کرد. این اقدامات، ضمن کاهش آسیبهای مستقیم خشکسالی، توان اکوسیستم و جامعه محلی در مقابله با تأخیر و کاهش بارشهای پاییزی را تقویت میکنند.
تأخیر و کاهش بارشهای پاییزی در لرستان نتیجه ترکیب چند عامل اصلی است: جابجایی بارشها، افزایش دما و تبخیر خاک، تأثیر پدیدههای اقیانوسی مانند النینو و کاهش پوشش جنگلی. این عوامل نه تنها بارش پاییزه را به تأخیر انداختهاند، بلکه میتوانند الگوی بارش منطقه را برای سالهای آینده تغییر دهند و پیامدهای اجتماعی، اقتصادی و محیطی را تشدید کنند. کاهش و تأخیر بارشهای پاییزی یک پدیده تصادفی نیست و ادامه آن میتواند امنیت منابع آب، کشاورزی و معیشت مردم را به خطر جدی اندازد.حفاظت از جنگلها، مدیریت هوشمند منابع آب و اجرای برنامههای علمی و عملی فوری، تنها راه جلوگیری از بحران گستردهتر و حفظ تعادل طبیعی و اجتماعی در منطقه است. هشدارهای جوی امروز، نشانههای بحران فردای ما هستند و نادیده گرفتن آنها میتواند پیامدهای جبرانناپذیری داشته باشد.
